W roku 2012, na stanowisku Czułtukow Łog, nieopodal miejscowości Manżerok w północnej części rosyjskiego Ałtaju, miały miejsce wykopaliska, prowadzone przez prof. A.P. Borodowskiego z Instytutu Archeologii i Etnologii Rosyjskiej Akademii Nauk (Oddział Syberyjski) w Nowosybirsku. Do badań zaproszono ekspedycję polskich archeologów z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego pod kierunkiem mgr. Łukasza Oleszczaka.
Spośród kilkunastu stanowisk, które znajdują się w rejonie miejscowości Manżerok, najważniejszymi są: grodzisko Manżerok st. 3, cmentarzysko Czułtukow Łog st. 1, oraz osada Czułtukow Łog st. 9. Stanowiska położone są w dolinie rzeki Katuń, na prawym jej brzegu. Rzeka ta jest największym ciekiem Ałtaju i już w pradziejach pełniła ona rolę ważnego szlaku komunikacyjnego, wiodącego z północy w głąb gór. Kompleks osadniczy składa się ze stanowisk pochodzących głównie z epoki żelaza, z okresu pazyrykskiego (scytyjskiego) i huńskiego (sarmackiego). We wczesnej epoce żelaza w omawianym rejonie, jak i na całym terenie rosyjskiego Górnego Ałtaju, występowała kultura pazyrykska, należąca do kręgu kultur typu scytyjskiego. Kultura ta znana jest z fenomenalnych odkryć zabytków z surowców organicznych i ciał pokrytych tatuażami, doskonale zachowanych dzięki temu, iż komory grobowe kurhanów pazyrykskich wypełnione były lodem. Na północnym Ałtaju nie znaleziono kurhanów skutych lodem, lecz mimo tego badania prof. Borodowskiego, prowadzone od kilkunastu już lat w rejonie Manżeroka przyniosły wiele ciekawych odkryć i rzuciły nowe światło na szereg problemów badawczych. W szczególności dotyczy to analizy osadnictwa prahistorycznego ałtajskich przedgórzy i charakteru kontaktów pomiędzy kulturami przyałtajskich stepów znad górnego Obu, a ludnością zamieszkującą doliny wysokogórskiego Ałtaju.
We wczesnej epoce żelaza góry Ałtaju należały do wielkiej prowincji kultur koczowników Wielkiego Stepu, ciągnącej się aż po stepy wschodnioeuropejskie. Określa się je jako kultury „typu scytyjskiego”, charakteryzują się występowaniem w inwentarzu zabytkowym tzw. triady scytyjskiej – specyficznego zestawu broni, części uprzęży końskiej i sztuki stylu zwierzęcego. Choć Scytowie w południowej Syberii nie mieszkali, to właśnie tu, w górach Tuwy i Ałtaju, należy doszukiwać się kolebki tego modelu kulturowego. Dlatego badania koczowników południowosyberyjskich są tak interesujące dla uczonych zajmujących się tematyką nomadów eurazjatyckich stepów wczesnej epoki żelaza. Niebagatelne znaczenie dla poznania mechanizmów kulturowych zachodzących w tej części Azji mają badania północnych rubieży Ałtaju. W tym rejonie dochodziło bowiem do kontaktów pomiędzy ludnością zamieszkującą stepową ekumenę na północ od Ałtaju, a przedstawicielami wysokogórskiego wariantu kultury pazyrykskiej. Badania prof. A.P. Borodowskiego dowiodły, że doszło tu do wykształcenia się lokalnych ugrupowań o charakterze eklektycznym, będących pośrednikami pomiędzy tymi odmiennymi społeczeństwami. Prócz kultury bystriańskiej i karakobińskiej możemy mówić o specyficznym, północnopazyrykskim wariancie kultury ałtajskich nomadów.
Początki współpracy pomiędzy archeologami z Nowosybirska i Krakowa na Północnym Ałtaju sięgają roku 2004, gdy Łukasz Oleszczak i nieżyjący już, nieodżałowanej pamięci Wojtek Cholewa „Jones”, wówczas studenci Instytutu Archeologii UJ, przybyli na Ałtaj, by wziąć udział w wykopaliskach na stanowisku kultury pazyrykskiej, którą się fascynowali. Zostali wówczas niezwykle gościnnie przyjęci przez prof. A.P. Borodowskiego, pracowali na wykopaliskach na cmentarzysku w Czułtukow Łog i tak została zawiązana współpraca, która zaowocowała wzajemnymi wizytami i zaproszeniami na konferencje. Ważną rolę odegrało tu zaangażowanie się w ową współpracę prof. Jana Chochorowskiego z Instytutu Archeologii UJ, wybitnego badacza koczowników Eurazji wczesnej epoki żelaza. Dzięki jego wsparciu oraz zaproszeniu ze strony prof. Borodowskiego, krakowscy archeolodzy pod kierownictwem mgr. Łukasza Oleszczaka, podjęli latem 2012 r. badania osady Czułtukow Łog st.9.
Wykopaliska na cmentarzysku kurhanowym, na którym znajdowane są pochówki przedstawicieli kultury pazyrykskiej, karakobińskiej i bystriańskiej, prowadzone są od roku 2000 i cmentarzysko jest już niemal w pełni przebadane. Łącznie rozkopano już ponad 120 kurhanów, które zawierały pochówki szkieletowe, złożone pod nasypami kamiennymi zbudowanymi z dużych głazów i drobnych otoczaków. Odkryto szereg interesujących zabytków, m.in. sztylety-akinakesy, noże, lustra, paciorki, ceramikę, a także wyjątkowe okazy sztuki stylu zwierzęcego, jak np. złota plakietka z wizerunkiem rogatego wilka. W ostatnim sezonie wykopaliskowym, podczas eksploracji tzw. suwaka, czyli kanału wykopanego celem zbierania wody dla bydła, natknięto się na niewielki kurhan, który dostarczył niezwykłego odkrycia. Był to petroglif z przedstawieniem zoomorficznym, będący najdalej na północ wysuniętym znaleziskiem tego typu, jakie można łączyć z prowincją środkowoazjatyckiej sztuki naskalnej. Występowanie pochówków z różnych okresów pozwoliło na dokonanie obserwacji chronologicznych. Najpóźniejsze grobowce na cmentarzysku nie pochodzą już z okresu scytyjskiego, lecz zawierają pochówki ludności zamieszkującej Ałtaj w okresie huńskim.
Od II w. p.n.e. obserwujemy na całej południowej Syberii gwałtowne przemiany, wywołane wzrostem potęgi mongolskich koczowników Hun-nu. W źródłach chińskich odnotowano, iż w tym okresie liczne plemiona opuszczają Azję Centralną pod ich naporem – m.in. Jueczy czy Usuni. Również na Ałtaju zaszły ważne zmiany, a w północnej jego części pojawiają się osady i pochówki związane z tzw. kulturą majmińską (od grodzisk i osad z rejonu miasta Majma). Na omawianym cmentarzysku wystąpiło 10 pochówków tej kultury, lecz ważniejszym stanowiskiem z okresu huńskiego jest znaleziona w okolicy kurahnów, lecz położona wyżej, na wyniesionym, obronnym z trzech stron cyplu osada – Czułtukow Łog st. 9. Prof. A.P. Borodowskij odkrył ją dzięki informacjom od miejscowej ludności i przeprowadzeniu serii badań sondażowych. Zapraszając polskich archeologów do współpracy, zaproponował im przeprowadzenie badań na tym właśnie stanowisku.
W lipcu 2012 roku badacze z UJ założyli łącznie 4 wykopy o wymiarach 4x4 m. Powierzchnia przebadanego terenu nie jest więc jak na razie duża, jednak udało się dokonać wstępnego rozpoznania osady i uchwycić jej północno-zachodni zasięg. Na terenie stanowiska występuje bogata warstwa kulturowa, której miąższość miejscami sięga 0,7 m. Na stosunkowo niewielkim obszarze wystąpiło kilkanaście obiektów, w tym jamy gospodarcze, paleniska, dołki posłupowe, a także relikty półziemianki. Pozyskano także liczne zabytki ruchome. Oprócz kilku tysięcy fragmentów ceramiki i bogatego materiału osteologicznego były to również zabytki kościane, takie jak nakładki na łuk, łopatki z krowiej miednicy, groty strzał, igielnik. Prócz tego odkryto kolekcję drobnych przedmiotów żelaznych, a także narzędzia kamienne – żarna i rozcieracze, będące ważnym źródłem do poznania gospodarki kultury majmińskiej.
Badania te są o tyle istotne, że rzucają nowe światło na zagadnienie osadnictwa okresu huńskiego w tym rejonie doliny Katuni. Pobliskie grodzisko Manżerok st. 3 nie jest jak dotąd w sposób nie budzący wątpliwości wydatowane. Prof. A.P. Borodowski przypuszcza, iż należy je datować już na okres pazyrykski, nie zaś huński, jak chce część badaczy. Badania na osadzie Czułtukow Łog-9, położonej w miejscu naturalnie obronnym, o powierzchni ok. 50 arów, z grubą warstwą kulturową, świadczą o zupełnie innych preferencjach „Majmińców”, aniżeli budowa dużego grodu z długą linią wałów, lecz z nikłymi śladami osadnictwa – jak w przypadku grodziska Manżerok st. 3.
W kolejnych latach prace polsiej ekspedycji pod kierunkiem Łukasza Oleszczaka były kontynuwane.
O badaniach pisał m.in. Sz. Zdziebłowski w serwisie PAP naukawpolsce.pl.
