Począwszy od roku 2015 w Instytucie Archeologii UJ realizowany był projekt dr. Ł. Oleszczaka „Północny Ałtaj we wczesnej epoce żelaza – badania wykopaliskowe i analiza źródeł”. Projekt, finansowany przez Narodowe Centrum Nauki w ramach programu PRELUDIUM (UMO-2014/13/N/HS3/04630), zakończył się w marcu 2018 roku i przyniósł interesujące rezultaty w zakresie poznania kultur południowosyberyjskich gór w okresie scytyjskim (VI-III w. p.n.e.) oraz huńskim (II w. p.n.e. -V w. n.e). Idea przeprowadzenia badań na dalekiej Syberii wiązała się z fascynacją tzw. kulturami typu scytyjskiego, które we wczesnej epoce żelaza występowały na terenie Wielkiego Stepu Eurazji od Dunaju po Jenisej. Niniejszym projekt stanowi w pewnym stopniu kontynuację badań scytologicznych, prowadzonych od lat przez naukowców z Instytutu Archeologii UJ, przede wszystkim prof. J. Chochorowskiego (który był też opiekunem naukowym projektu).

W ramach realizacji projektu kontynuowano współpracę z archeologami z Instytutu Archeologii i Etnografii Rosyjskiej Akademii Nauk (Oddział Syberyjski) w Nowosybirsku, przede wszystkim z prof. A.P. Borodowskim, odkrywcą i badaczem ważnych stanowisk archeologicznych zlokalizowanych w górskiej dolinie Dolnej Katuni na Północnym Ałtaju (jak np. cmentarzysko Chultukov Log-1). Nawiązano także współpracę z naukowcami z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Sztokholmskiego (dr D. Pokutta, prof. K. Liden) w zakresie badań izotopów strontu, azotu i węgla. Projekt miał na celu badanie głównie stanowisk tzw. kultury pazyrykskiej z okresu scytyjskiego (VI-III w. p.n.e.), a także majmińskiej z okresu huńsko-sarmackiego (II w. p.n.e. – V w. n.e.). Pierwsza z wymienionych kultur należy do ugrupowań tzw. scytyjskiego typu. Jej nazwa pochodzi od cmentarzyska Pazyryk (Centralny Ałtaj), gdzie przebadano pięć ogromnych grobowców (kamiennych kurhanów o średnicy ok. 50 m, wys. ok. 4 m), znanych głównie z zachowanych tam w lodzie zabytków z surowców organicznych. Stanowisko to jest obecnie datowane na I poł. III w. p.n.e. Na Północnym Ałtaju wyróżniono lokalny wariant kultury pazyrykskiej. Rozwijał się on tutaj do II w. p.n.e., kiedy to ustąpił miejsca tzw. kulturze majmińskiej (zaliczanej do huńskiego modelu kulturowego). Podjęta przez autora projektu Ł. Oleszczaka inicjatywa badawcza miała na celu prześledzenie rozwoju kultur Północnego Ałtaju we wczesnej epoce żelaza i przedstawienie wniosków na temat kilku interesujących, nie wyjaśnionych do końca zagadnień. W tym celu podjęto badania terenowe, laboratoryjne oraz kompleksową kwerendę literatury. Punktem wyjściowym do rozważań było przeprowadzenie badań wykopaliskowych w dolinie głównej ałtajskiej rzeki – Katuni, na stanowiskach Chultukov Log-1, Chultukov Log-9 i Manzherok-3. Wykopaliska przeprowadzone były we współpracy z rosyjskimi naukowcami (pracującymi pod kierunkiem prof. A.P. Borodowskiego). Cmentarzysko Chultukov Log-1, liczące obecnie 123 przebadane kurhany, jest jedną z największych na całym Ałtaju nekropoli, a o jego wartości naukowej stanowi fakt, iż grobowce nie uległy – w przeciwieństwie do ogromnej większości ałtajskich kurhanów – rabunkowi. W toku polsko-rosyjskich kampanii wykopaliskowych w latach 2012-2016, udało się doprowadzić do zakończenia badań na tej nekropoli (całkowitego jej przebadania). Ekspedycja zorganizowana w ramach realizacji grantu z ramienia Instytutu Archeologii UJ pod kierunkiem Ł. Oleszczaka przebadała wraz z rosyjskimi archeologami łącznie 13 grobowców podkurhanowych z okresu scytyjskiego (z czego 6 w ramach ekspedycji związanych z omawianym projektem badawczym, a 7 w toku kampanii prowadzonych przed rokiem 2015). Większość z nich były to dość typowe pochówki kultury pazyrykskiej, ale odkryto także pochówek tzw. karakobińskiej tradycji kulturowej, która odznacza się obyczajem chowania zmarłych w potężnych skrzyniach kamiennych, oraz pochówki tzw. kultury bystriańskiej. Określenie stosunków pomiędzy ludnością pochowaną w skrzyniach kamiennych, a tych złożonych do grobów w tradycyjnym obrządku pazyrykskim (w komorach drewnianych budowanych na zrąb) było jednym z celów projektu. Podjęto kompleksowe badania nad tym zagadnieniem, obejmujące analizy antropologiczne, radiowęglowe, petrograficzne i izotopowe. Szczególnie ciekawe wyniki przyniosły te ostatnie. Badania izotopów tlenu, przeprowadzone przez naukowców z Zakładu Antropologii Instytutu Zoologii UJ, wykazały prawdopodobne miejscowe pochodzenie osób pochowanych w tym nietypowym dla kultury pazyrykskiej obrządku. Odmienność ta jest więc prawdopodobnie spowodowana nie odmiennością etniczną, pozamiejscową proweniencją ludności tzw. karakobińskiej, a zróżnicowanymi wierzeniami eschatologicznymi mieszkańców doliny Dolnej Katuni w epoce żelaza. Wydaje się, że część ludności północnopazyrykskiej skłaniała się ku konserwatywnym, anachronicznym w okresie scytyjskim wierzeniom, implikującym budowanie skrzyń kamiennych, przykrytych potężnymi płytami, lecz pozbawionych podłóg (wrota do świata podziemnego?). Trzeba tu nadmienić, że zwyczaj budowania skrzyń kamiennych w grobowcach podkurhanowych jest typowy dla wcześniejszego okresu pradziejów Ałtaju (okres wczesnoscyjski, VIII-VI w. p.n.e.), a w okresie scytyjskim marginalny (ok. 6 % pochówków na Północnym Ałtaju wobec 77 % pochówków w skrzyniach w okresie wczesnoscytyjskim.

Na cmentarzysku Chultukov Log-1 zidentyfikowano także pochówki tzw. kultury bystriańskiej, której główny obszar występowania to przedgórza Ałtaju i przyległy doń od północny step. Na cmentarzysku wystąpiły wysunięte najdalej na południe znaleziska tego ugrupowania. Badania izotopowe wykazały, że jego przedstawiciele, pochowani na omawianej nekropoli, są pozamiejscowego pochodzenia. Świadczy to o fizycznych przemieszczeniach ludności bystriańskiej ze stepów i przedgórzy na południe, w góry Ałtaju, do doliny dolnej Katuni w jej górskim odcinku. Ważne są także poczynione w toku realizacji projektu ustalenia dotyczące chronologii. Pozyskano 18 dat radiowęglowych, które stanowią obecnie jedną z większych serii datowań ze stanowisk północnoałtajskich. Z jednej strony wyniki tych analiz potwierdzają wcześniejsze ustalenia chronologiczne (datowanie większości „scytyjskich” pochówków na VI-II w. p.n.e.), z drugiej jednak sugerują możliwość przeżywania się tych tradycji jeszcze w okresie huńskim (I w. p.n.e. – I w. n.e.). Wydatowano także obiekty z osady Chultukov Log-9 z okresu huńskiego (zob. niżej), a także potwierdzono przypuszczenia o wczesnej, scytyjskiej chronologii grodziska Manzherok-3 (część badaczy uważa je za obiekt zbudowany dopiero w okresie huńskim).

Ok. II w. p.n.e. na terenie Południowej Syberii nastąpiły przemiany związane z upadkiem kultur „świata scytyjsko-syberyjskiego”. Był on spowodowany powstaniem imperium wojowniczego mongolskiego ludu Xiongnu, które zdominowało Azję Centralną i zagroziło Chinom pod rządami dynastii Han. Archeologicznym wyrazem tych zjawisk jest ukształtowanie się licznych kultur nawiązujących do „huńskiego” (czyli pochodzącego od Xiongnu lub ludów im podległych) modelu kultury materialnej. Jedną z nich jest wzmiankowana powyżej północnoałtajska kultura majmińska.

Jest ona znana głównie z osad. Jednym z lepiej obecnie przebadanych stanowisk kultury majmińskiej jest osada Chultukov Log-9 (dzięki przeprowadzonym w ramach projektu grantowego badaniom). Na osadzie przebadano w ramach badań finansowanych ze środków omawianego projektu teren o powierzchni ok. 1,5 ara i zarejestrowano 20 obiektów osadowych (półziemianki, paleniska, jamy zasobowe, ogrodzenie, dołki posłupowe), pozyskano także 1243 zabytki ruchome (ceramika, zabytki kościane) oraz materiał osteologiczny (ponad 1600 kości zwierzęcych). Chronologię stanowiska ustalono na podstawie badań radiowęglowych na IV-VI w. n.e. Bardzo ważnym rezultatem prowadzonych badań jest pozyskanie dużej kolekcji zabytków z kości i rogu w czasie przeprowadzonych badań na osadzie Chultukov Log-9. Omawiany zbiór artefaktów już teraz można śmiało określić mianem jednego z najważniejszych źródeł do poznania tej gałęzi rzemiosła okresu huńskiego w całej Azji Centralnej. Część wyników badań nad tymi źródłami opublikowano (Oleszczak et al. 2017, 164-170, Borodowski et al. 2019). Opracowanie całej kolekcji będzie ważną częścią doktoratu mgr. K. Michalczewskiego, uczestnika ekspedycji na Północny Ałtaj (dysertacja powstaje pod kierunkiem prof. Jana Chochorowskiego w Instytucie Archeologii UJ).

Jeśli chodzi o wkład omawianych badań w rozwój nauki o społecznościach koczowniczych Południowej Syberii w epoce żelaza, można wskazać m.in. na próbę wyjaśnienia fundamentalnego zagadnienia sposobu gospodarowania społeczności uważanych za typowo pasterskie. Wykazano, iż ludność grupy północnopazyrykskiej z okresu scytyjskiego charakteryzowała się znaczącym udziałem produktów roślinnych w porównaniu do pozostałych przedstawicieli tego ugrupowania z centralnego i południowo-wschodniego Ałtaju. Co ciekawe, badania izotopowe wykazały, że dieta ludności kultury majmińskiej z okresu huńskiego, która zamieszkiwała długotrwałe osady z grubą warstwą kulturową i częściowo umocnione drewnianą palisadą (jak w przypadku badanej osady Chultukov Log-9), była dość typowa dla ludów koczowniczych. Jest to zaskakujące, jako że stałe osady łączono tradycyjnie z ludami stosującymi rolnictwo stacjonarne jako ważną, przynajmniej uzupełniającą dziedzinę gospodarki. Na tej podstawie sformułowano hipotezę, iż osadę zamieszkiwała grupa ludności pasterskiej (półkoczowniczej), która użytkowała ją sezonowo, ale regularnie i długotrwale, spędzając w niej cyklicznie część roku (prawdopodobnie zimę). Badania osadnictwa ludności koczowniczej jest istotnym wkładem w rozwój archeologii Południowej Syberii, dotychczas ludy te znane były głównie ze stanowisk sepulkralnych.

Istotnym wkładem w rozwój dyscypliny stały się wykonane badania izotopów tlenu, a także podjęcie współpracy z Uniwersytetem Sztokholmskim w zakresie badań izotopów strontu, węgla i azotu. Badania izotopowe są nowoczesną dziedziną nauki, dynamicznie rozwijającą się i przynoszącą bardzo interesujące dane, uzupełniające wnioskowanie archeologiczne. Ważnym warunkiem jest przy tym gromadzenie bazy danych dla poszczególnych regionów, co umożliwia w perspektywie dalszych badań wnioskowanie o tak ważnych aspektach życia prehistorycznych społeczności, jak mobilność, migracje czy też np. paleodieta i tryb życia. Wyniki badań są częściowo opublikowane (Pokutta et al. 2019, 2020), informacje o Altai Izotopic Project można też zobaczyć pod tym linkiem.