Drugi sezon badań wykopaliskowych zachodniego łańcucha kurhanów na wczesnoscytyjskim cmentarzysku Chinge Tey w Tuwie.
Fascynująca kultura nadczarnomorskich Scytów, sławnych w całym antycznym świecie pasterzy i wojowników, swoimi korzeniami sięga terenów Azji Centralnej. Jednym z ważniejszych miejsc dla rozpoznania wczesnego etapu rozwoju kultur typu scytyjskiego jest tuwińska dolina Turano-Ujukska w północnej Tuwie, w Azji Centralnej. Zlokalizowane są w niej najsłynniejsze wczesnoscytyjskie kurhany książęce – Arzhan 1 i Arzhan 2, władztwo pochowanych tu książąt rozciągało się na znaczne terytoria Południowej Syberii. Z tego powodu możliwość pracy na stanowisku kurhanów elitarnych Chinge-Tey była propozycją niezwykle atrakcyjną. Wykopaliska przeprowadzono we współpracy z naukowcami z Państwowego Muzeum Ermitażu w Petersburgu, pod kierunkiem Konstantina V. Chugunova, który od 2008 roku prowadzi na tym samym stanowisku wykopaliska dużego kurhanu książęcego Chinge Tey I. Polska ekspedycja wzięła udział w badaniach grobowca książęcego, ale przede wszystkim przeprowadziła wykopaliska nie badanego dotychczas „zachodniego łańcucha” kurhanów. Do badań wybrano pobliski, powiązany w przestrzeni rytualnej z grobowcem władcy obiekt, o płaskim nasypie, w nadziei, iż taki słabo widoczny kurhan (zarejestrowany dzięki skanowaniu lidarowemu oraz badaniom magnetycznym) mógł uchronić się przed rabunkiem. Kurhan ten został zbudowany przez koczownicze plemię „scytyjskiej” kultury ałdy-bielskiej ok. VI w. p.n.e.
Pierwszy sezon badań, w roku 2019, przyniósł bardzo ciekawe odkrycia, w postaci m.in. pochówku młodego scytyjskiego wojownika w grobie wyposażonym m.in. w broń, złoty pektorał i złotą ozdobę warkocza. Przebadano także pochówek centralny, który jednak okazał się być wyrabowany. W roku 2021 ekspedycja Instytutu Archeologii UJ pod kierunkiem Ł. Oleszczaka kontynuowała badania wykopaliskowe, przebadano pozostałą część obiektu, w tym dwa groby. Jeden z nich zlokalizowany był poza otaczającym kurhan rowem, był to pochówek w niewielkiej jamie, z obstawą kamienną, pozbawiony wyposażenia. Zawierał on szkielet kilkunastoletniego dziecka. Pochówki dzieci na obwodzie kurhanów lub tuż poza otaczjącym grobowiec rowem są stałym elementem obrządku pogrzebowego wczesnoscytyjskiej kultury ałby-bielskiej. Znacznie bardziej okazały był drugi z przebadanych obiektów, położony w centralnej części kurhanu. Drewnianą komorę grobową, budowaną na zrąb z solidnych brewion, przykryto aż trzema warstwami belek drewnianych. Na dnie jamy ułożono podłogę z desek, na której złożono ciała dwóch zmarłych osób – starszej kobiety w wieku lat ok. 50 oraz małego, 2-3 letniego dziecka. Przy kobiecie znaleziono m.in. złote ozdoby, żelazny nóż, lustro oraz bardzo dobrze zachowany grzebień drewniany, zdobiony rytym ornamentem. Szczególnie interesującym zabytkiem był złoty pektorał (ozdoba zawieszana pod szyją), o kształcie sierpowatym lub księżycowatym. Tego typu przedmioty, znane z grobowców wczesnoscytyjskich Połudnowej Syberii, znajdowano jak dotychczas niemal wyłącznie w grobach męskich. Uważano je za symbol przynależności do jakiejś grupy społecznej, kasty, być może wojowników – w każdym razie mężczyzn. Umieszczenie go w grobie kobiety jest bardzo ciekawym odstępstwem od tego zwyczaju. Z pewnością poświadcza to wyjątkową rolę zmarłej w społeczności mieszkańców Doliny Królów; pamiętajmy, że była to przy tym osoba pochowana w centralnej części grobowca zlokalizownaego w bezpośrednim sąsiedztwie wielkiego kurhanu należącego do księcia nomadów. Można przypuszczać, że podobnie jak odkryty w tym samym kurhanie w roku 2019 r. wojownik, oraz zmarły pochowany w wyrabowanej komorze centralnej, należała ona do książęcej świty.
Warto odnotować bardzo dobry stan zachowania zabytków wykonanych z materiałów organicznych. Oprócz pochodzących z tego samego kurhanu drzewc strzał, trzonka czekanu, fragmentarycznie zachowanego kołczanu i innych znalezisk z grobu wojownika, w grobie kobiecym znaleziono grzebień drewniany, zdobiony ornamentem rytym. Był on połączony skórzaną pętelką z lustrem brązowym i taki zestaw przedmiotów kosmetycznych złożono zmarłej do grobu w skórzanej sakiewce. Doskonale zachowało się też drewno, z którego zbudowane były komory grobowe.
Prawdopodobnie na obwodzie kurhanu został zdeponowany skarb przedmiotów brązowych. Kilkadziesiąt części rzędu końskiego, czekan brązowy, a także ozdobę w kształcie kozła znaleziono w pobliżu grobowca przy użyciu detektora metali. Skarb został rozproszony przez głęboką orkę, prowadzoną w XX wieku, gdy w pobliżu cmentarzyska funkcjonował kołchoz.
Zabytki i kości zmarłych zostały poddane analizom laboratoryjnym, m.in. badaniom izotopowym, mającym na celu określenie diety i mobilności zmarłych, czy też datowaniu radiowęglowemu. Seria artykułów naukowych, w których zostaną szczegółowo opublikowane wyniki tych analiz, jest obecnie w przygotowaniu.
Badania zrealizowano dzięki funduszom grantu Narodowego Centrum Nauki (program SONATINA, nr UMO-2018/28/C/HS3/00244).
